สมัยอยุธยา

จากที่มีบันทึกในหลักฐาน ระบุได้ว่าเรื่องพระสุธน มโนราห์ เป็นวรรณคดีที่เก่าแก่ นิยมเล่นกันมาตั้งแต่สมัยอยุธยาในรูปแบบ ละครนอก ซึ่งเนื้อหาต้นฉบับที่หลงเหลือมีไม่สมบูรณ์ ปรากฎหลักฐานเพียงแค่ บทละครเรื่อง มโนราห์ ตอน นางมโนราห์ถูกจับไปถวายพระสุธน ต้นฉบับที่หลงเหลือนี้ถูกจัดพิมพ์ขึ้นมาใหม่เมื่อปี พ.ศ. 2462[3] ซึ่งก็ได้รับความนิยมอย่างมาก จนต่อมาได้มีการดัดแปลงไปแสดงในเมืองนครศรีธรรมราช โดยขุนศรัทธา ได้นำเอาแบบแผนของการแสดงละครนอกลงไปดัดแปลง และแสดงออกเป็นละครอีกรูปแบบหนึ่ง เรียกว่า ละครโนรา[4] ซึ่งมีเรื่องราวเริ่มต้นตั้งแต่นางเทพกินรี มเหสีของท้าวทุมพร เจ้าเมืองกินรา พระมารดาของนางมโนราห์ฝันและโหรทำนายฝันว่านางมโนราห์ พระธิดาองค์ที่ 7 ซึ่งเป็นองค์สุดท้องกำลังมีเคราะห์ร้าย ห้ามไปเล่นน้ำที่สระ แต่นางมโนราห์ไม่เชื่อฟัง นางเทพกินรีจึงยึดปีกหางมาเก็บไว้ แต่นางมโนราห์กับพี่ ๆ ก็ขโมยปีกหางมาได้ และพากันไปเล่นน้ำในสระ แม้นางมโนราห์จะระแวงภัยในตอนแรก แต่ในที่สุดก็ยอมถอดปีกถอดหาง ลงเล่นน้ำตามคำชวนของพี่ ๆ ฝ่ายพรานบุญซึ่งมาคอยซุ่มดูอยู่ ก็ใช้บ่วงนาคโยนลงไปเป็นงูรัดเท้านางมโนราห์ไว้ พี่ ๆ ทั้ง 6 นางไม่สามารถช่วยได้ จึงสวมปีกหางบินหนีกลับเมืองไปทูลเรื่องราวแก่พระบิดาและพระมารดา นางมโนราห์พยายามอ้อนวอนและหลอกล่อพรานบุญให้คืนปีกหางของนางแต่ก็ไม่สำเร็จ ต่อจากนั้นพรานบุญก็พานางไปถวายพระสุธน ระหว่างทางนางสำนึกถึงความผิดที่ไม่เชื่อฟังคำตักเตือนของพระมารดา

สมัยรัตนโกสินทร์

จากที่มีบันทึกในหลักฐาน ระบุได้ว่าเรื่องพระสุธน มโนราห์ ถูกนำมาแสดงในภาคกลาง ในรูปแบบละครชาตรี ตั้งแต่ในสมัยรัชกาลที่ 3 ซึ่งมีพื้นฐานเค้าโครงรูปแบบการแสดงมาจากละครนอกของภาคกลาง ผสมกับการแสดงโนราห์ของภาคใต้ ซึ่งก็ได้รับความนิยมอย่างมากในยุคสมัยนั้น[5] ซึ่งต่อมาในยุคสมัยปัจจุบันนี้ ความนิยมเริ่มลดน้อยถอยลงไป ในปี พ.ศ. 2498 กรมศิลปากร จึงได้แต่งเค้าโครงเรื่องขึ้นใหม่ เพื่อนำมาใช้ในการแสดง อาทิเช่น ตอน พระสุธนเลือกคู่, ตอน มโนห์ราบูชายัญ-ลุยไฟ เป็นต้น ซึ่งในปัจจุบัน สำนักการสังคีต กรมศิลปากร ยังจัดการแสดงอยู่เสมอในทุกๆปี[6] จนกระทั่งในปี พ.ศ. 2531 สถานีวิทยุโทรทัศน์สีกองทัพบก ช่อง 7 (ช่อง 7HD ในสมัยนั้น) ได้นำเค้าโครงเรื่องมาดัดแปลงแล้วสร้างเป็นละครโทรทัศน์แนวจักรๆ วงศ์ๆ ทำให้วรรณคดีเรื่องนี้กลับมาได้รับความนิยมอีกครั้ง